مروری بر دیدگاههای نظری مرتبط
تحلیل‌های موجود درباره اصناف از رویكردی چندگانه و تاریخی برخورداراست. اصناف(گیلد) را باید یك پدیده چندوجهی (اقتصادی، اجتماعی، ی) جهانی دانست كه در طول تاریخ از دگرگونی‌ها و تأثیرات درونی و بیرونی برخوردار شده و همین تحولات سبب ابراز تحلیل‌های متعدد از سوی صاحب‌نظران شده‌است. در یك تقسیم‌بندی كلی، دیدگاههای مربوط به گیلدها و اصناف را می‌توان درچند حوزه عمده قرار داد. بخشی از این دیدگاهها به علل و شرایط پیدایش گیلدها»، برخی به ویژگی‌های گیلدها»، تعدادی به ساختار این تشكل‌ها» و بالاخره، بخشی نیز به كاركردهای آنها» اشاره دارند.
1ـ دیدگاههای مربوط به پیدایش اصناف
در این حوزه یكی از بارزترین دیدگاهها مربوط به دبلیو.ام. فلور ـ W.M. Floor» میباشد. فلور معتقد است، شكل‌گیری پیشه‌وران، حجره‌داران و بازرگانان در تشكل‌های جداگانه، مختص ایران یا كشورهای اسلامی نیست. چنین تشكل‌هایی برآیند طبیعی ساختار و نیازهای جوامع ماقبل صنعتی است.
وی عامل حكومت را از مهمترین عوامل در شكل‌گیری و رشد اصناف می‌داند. از دید فلور، حكومت در جامعه ماقبل صنعتی اساساً در زمینه جمع‌آوری مالیات، ارائه خدمات عمومی و برقراری قانون و نظم دخالت می‌كرد. به منظور برقراری نظم و امنیت و بنابراین اطمینان از جمع‌آوری مالیات، حكومت ناگزیر از سازماندهی حیات اقتصادی بود. نماد این اقدام در فرهنگ اسلامی وجود مقامی با عنوان محتسب» بود. حكومت برای این كه به حد كفایت به اجرای قواعد مقررات خود دست یابد، برخی از گروههای اقتصادی ـ اجتماعی را كه از ویژگی‌ها و منافع مشتركی برخوردار بودند، از یكدیگر منفك و سازماندهی می‌كرد و سپس این اجازه را به آنها می‌داد كه امور مربوط به خود را زیر یك سری شرایط، كه در عین حال حقوق آنها را محفوظ می‌داشت، تنظیم و رتق و فتق نمایند. این گروه‌ها تحت نظر حكومت و به صورت ساختاری متشكل فعالیت می‌كردند. به عنوان مثال، حكومت به‌جای این كه با تك تك این پیشه‌وران و عاملان اقتصادی ارتباط یافته و اهداف خود را پیاده سازد، با نماینده این گروه‌ها ارتباط برقرار می‌كرد.
میزان دخالت حكومت در امور مربوط به اصناف، بسته به امنیت و ثبات درونی حكومت و تدابیر آن متنوع بود. این افزایش نقش حكومت در امور گیلدها با این واقعیت تقویت می‌شد كه افراد با سواد در میان مردم و حتی گروه نخبگان در جوامع ماقبل صنعتی اندك بودند و نخبگان اغلب منشأ غیربومی داشتند. از این رو حكومت‌ها به این نكته اطمینان داشته و امیدوار بودند كه افراد صلاحیت‌دار غیرنخبه درمیان جمعیت بومی، فرامین و خواست‌های حكومتی را در فضای عملی و حرفه‌ای به كار بندند.
مولفین دایره‌المعارف بریتانیكا»، در مورد پیدایش اصناف در اروپا چنین اظهار می‌دارند كه چنین تشكل‌هایی به عنوان سازمانهای تجاری یا پیشه‌وری پایدار، به‌طور آشكار در رم باستان موجودیت یافتند و با عنوان كالجیا ـ Collegia» به فعالیت پرداختند. چنین پیداست كه گیلدهای پیشه‌وران سالیان بعد در جمهوری رم ظهور كردند. این تشكل‌ها توسط حكومت مركزی مورد تأیید قرار گرفته و تابع اختیارات روسای حكومت‌های بخش (كلانتری‌ها) بودند. از زمان سلطنت امپراطور، والریوس (یا دیوكلتیانوس ـ G.A.Valerius Diocletianus» در اواخر قرن سوم میلادی به بعد، حكومت به گونه‌ای سنجیده این گیلدها را در جهت منافع عمومی و نظم اجتماعی به‌كار گرفت و كوشید عضویت در گیلدها را در جهت ماندگاری كاست‌مانند پیشه‌وران ماهر محدود سازد. اما افزایش تقاضاهای مالی كه از سوی حكومت در واپسین روزهای امپراطوری رم برگرده گیلدها نهاده شده بود، در حدود قرن چهارم میلادی، بسیاری از گیلدها را به وضعیت متزل پیشین سوق داد.
با سقوط امپراطوری رُم غربی، گیلدها به مدت بیش از شش قرن از جامعه اروپایی ناپدید شدند. اما این تشكل‌ها، در امپراطوری رُم شرقی (بیزانس) و مركز آن قسطنطنیه (استانبول) دوام یافتند و تقویت شدند. گرچه برخی از تاریخدانان معتقدند، گیلدهای اروپای قرون وسطی از همان Collegia» یا گیلدهای امپراطوری بیزانس نشأت گرفته‌اند، اما به‌طور مستقیم هیچ‌گونه ارتباط تثبیت شده‌ای میان این نهاد‌های متعدد وجود نداشته و منشا گیلدهای قرون وسطی می‌تواند در اقتصادهای متغیر اروپایی غربی و شمالی یافت شود، با این عنوان كه آنها برخاسته از اعصار تاریك این دوره هستند.
در واقع، ظهور دگرباره اصناف صرفاً با رشد و توسعه شهرها در قرون دهم و یازدهم میلادی و در پی دگرگونی‌های مكانی ناپایدار آنها و همچنین عقب‌ماندگی مناسبات ارضی و كشاورزی در این اعصار تاریك امكانپذیر گردید. تا این زمان، تجار و كاسبان، صرفاً دستفروشان دوره‌گردی بودند كه از بازاری به بازار دیگر و از شهری به شهری دیگر می‌رفتند و به داد و ستد تجاری دست می‌زدند. این افراد به تدریج در همان حینی كه فعالیت تجاری انجام می‌دادند، گرایش به همدست و متحدشدن با یكدیگر پیدا كردند تا بدین طریق خود را از چپاول و یغماگری فئودال‌ها محافظت كنند. بتدریج، تجار فعالیت‌های خود را گسترش دادند و وظایف تجاری سیار خود را به منتقل كنندگان كالاهایشان واگذار كرده و خود در شهری خاص استقرار یافتند و فعالیتشان را در آنجا تثبیت نمودند.
بدین ترتیب تشكل‌های تجار به گونه‌ای سریع و استوار سازمان یافت و از سوی حكومت به رسمیت شناخته شد و فعالیتشان قانونی تلقی گردید. این تشكل‌های تجاری یا گیلدها به صورت درونی و محرمانه به ساماندهی و حمایت فعالیت تجاری اعضای خود، هم در زمینه تجارت در مسافت‌های طولانی و هم در زمینه آن دسته از فعالیت‌هایی كه نیازهای ساكنان شهر را می‌كرد، پرداختند.
پیشه‌وری به‌زودی در پی ظهور گیلدهای تجاری پدیدار شدند. این گیلدها در شهرهای در حال گسترشی نضج گرفتند كه در آنها تقسیم كار فراوانی در حال ایجاد شدن بود. گروه پیشه‌وران در یك شهر معمولاً شامل یك تعداد از خانوارهای دارای كارگاه در همسایگی یكدیگر بود كه صاحبان آنها یا دارای پیوند خویشاوندی با یكدیگر بودند یا نسبت به هم آشنایی داشته و یا دارای ارتباط استاد و شاگردی با یكدیگر بودند. این پیشه‌وران نسبت به اتحاد با یكدیگر گرایش پیدا كردند تا رقابت میان خود را تنظیم كنند و بدین ترتیب آسایش و رفاه خود را به‌طور اخص و شهر را بطور اعم فراهم آورند. از این رو، آنان در مورد برخی مقررات اساسی برای اداره امر تجارت خود توافق كردند و معیارهای برابر در این باره برقرار ساختند و بدین ترتیب نخستین گیلدهای پیشه‌وری شكل گرفتند .
ساموئل. ئی. گلاك» نیز درباره ظهور دو شكل متفاوت از گیلدها در اروپا معتقد است كه در ابتدا، پیشه‌ور استادكار، خود راساً كالاهای تولیدی‌اش را به فروش می‌رساند. با این حال، با بسط جغرافیایی تجارت، میان گیلدهای تجاری و پیشه‌وری در قرن سیزدهم میلادی تمایز پدید آمد.
همان‌گونه كه تجارت رشد می‌كرد، كاركردهای تاجر و پیشه‌ور به طور فزاینده‌ای از هم منفك گردید. از این رو، در اواخر قرون وسطی دو شكل جدید از گیلدها پدیدار شد و گسترش یافت كه عبارت بود از: تشكل‌های تاجران و تشكل‌های صنعتگران.
اعضای تشكل‌های نوع نخست را گروه دلالان و تاجران ابتدایی تشكیل می‌دادند و از بسیاری جهات از گیلد تجاری با سبك كهنه و پیشن كه سازنده و فروشنده، هردو، را در بر می‌گرفت، متفاوت بودند. در گروه دوم، صنعتگران و خرده مالكان بودند كه به یكدیگر پیوستند تا از حقوق خود دفاع نمایند. و در پی آن در درون ساختار خود گیلد، كشمكش میان استادكاران و زیردستان آنها؛ یعنی صنعتگران ماهر یا دستمزد بگیران پدید آمد. مسائل مورد كشمكش شامل؛ سطح دستمزدها، ساعات و شرایط كار و بالأخره مقررات عضویت در گیلد بود .
برایس لیون» نیز درباره پیدایش گیلدها دیدگاه مشابهی دارد. او نیز معتقد است گیلدها به‌طور واضح تا پیش از قرن یازدهم میلادی در اروپای غربی وجود نداشت و نمی‌توانست موجودیت یابد. زمینداری اولیه بعد از سقوط امپراطوری رُم، با كمبود تجارت و صنعت مواجه گردید. در این زمان بود كه گیلدها رشد كرده و صرفاً در پی رشد شهرهای كوچك در قرون دهم و یازدهم میلادی گسترش یافت.
تاجران در اواخر قرن دهم میلادی به صورت سیار كالاهای تجاری خود را حمل كرده و داد و ستد می‌كردند. آنها با هدف محافظت خویش و برآوردن مقاصد اقتصادیشان، در قالب گروههای كوچك به هم پیوسته و بدین طریق خود را در برابر خطر غارت و چپاول كالاها حفظ كردند و از قدرت داد و ستد فزاینده‌ای برخوردار گردیدند.
گیلدهای پیشه‌وری نیز در پی تثبیت گیلدهای تجاری در شهرها و ضرورت وجود كالاهای تولیدی بیشتر برای تجارت روزافزون، پدید آمد و رفته رفته در قالب شاخه‌ای از فعالیت گیلدهای تجاری (تولید كالای تجاری خاص برای یك گیلد تجاری خاص) تشكل یافت .
اما دیوید كریستال» معتقد است، گیلدها در ابتدا به صورت سازمانهایی كه دارای مقاصد وقف و ایثار و خیریه بودند، نضج گرفت و رشد كرد. با این حال، كاركردها و فعالیت‌های آنها بگونه‌ای فزاینده از 1300 میلادی در حوزه‌های اقتصادی و معنوی (مذهبی) رشد نمود. این گیلدها در شكل تجاری و پیشه‌وری، زندگی اقتصادی شهرهای قرون وسطی را تحت كنترل درآوردند و گیلدهای مذهبی نیز در شهرها و روستاها رشد كرد و رونق پیدا كردن .
لویی ماسینیون ـ L. Masinion» مستشرق غربی، از دیگر افرادی است كه در زمینه ظهور و رشد گیلدها و اصناف در ایران و سرزمین‌های اسلامی و علل آن بحث كرده‌است. به عقیده وی، یكی از عوامل مهمی كه در سرزمین‌های اسلامی و از جمله ایران نقش بارزی در پیدایی اصناف داشت، نهضت اسماعیلیه» بود. از نظر وی، ماهیت گروههای اسماعیلی و روحیه مبارز طلبی آنها، موجب سازماندهی پیشه‌وران در دوره اسلامی گردید. به علاوه، اصناف قبل از هرچیز سلاحی بود كه داعیان قرمطی در مبارزه خود برای گردآوری نیروهای سرسپرده به‌كار می‌گرفتند تا با ایجاد نیرویی از آنها، بتوانند بهتر با خلافت عباسی و نمایندگان آنها مبارزه نمایند و برای بهره‌گیری بهتر و بیشتر از پیشه‌وران، اصناف را پدید آوردند و بدین وسیله برآنها تسلط یافتند.
دلایلی كه ماسینیون» برای اثبات نظرات خود آورده‌است، عبارتنداز: توجه اسماعیلیه به پیشه‌وران و نیز اهمیت دادن اخوان الصفا»، یكی از گروههای اسماعیلیه، به پیشه‌وران و تولیدات آنها و نیز اختصاص یافتن یك رساله از رسائل این گروه به طبقه‌بندی شغل‌ها و كارهای دستی و بیان نقش مهم آنها در زندگی انسان.
نقطه نظرات ماسینیون» درباره چگونگی پیدایش و گسترش اصناف و نقش نهضت اسماعیلیه در آن، برمبنای شباهت‌ها استوار است، نه منابع و مآخذ مستند تاریخی. از این رو، یكی از پژوهشگران تاریخ اجتماعی سرزمین‌های اسلامی» به نام استرن ـ Stern» به گفته‌های وی سخت انتقاد نموده و آنها را بخاطر عدم اتكا به دلایل مستند و متقن رد نموده‌است. اگرچه برخی از انتقادها برعقیده ماسینیون» وارد است، اما به شهادت منابع تاریخی، اسماعیلیان در میان طبقات فرودست اجتماع نفوذ فوق‌العاده‌ای داشته‌اند و پیشه‌وران نیز چون در شمار اقشار تهیدست قرار داشتند، مجذوب شعارهای انقلابی آنان می‌گردیدند و برای پیوستن به آنها، ناچار از پذیرش تشكیلات سازمانی و سلسله مراتب آنها بودند.
جی. شوبرگ ـ G. Sjoberg» نیز همانند فلور ـ Floor» در كتاب خود با عنوان شهر ماقبل دوره صنعتی»، معتقد است كه شكل پیشه‌وران و اصحاب حرف یا كسبه گروههای جداگانه نتیجه طبیعی ساختار و نیازهای جوامع ماقبل صنعتی است. در این جوامع، حكومت بیش از هرچیز به جمع‌آوری مالیات، تامین و ارائه خدمات اجتماعی و برقراری نظم و قانون علاقه‌مند بوده‌است. حكومت بویژه برای جمع‌آوری مالیات ناگزیر باید زندگی اقتصادی را به‌گونه‌ای سازمان می‌داد كه با گروههای صاحب شغل و كار مشترك، به عنوان یك گروه دارای پیكره همكاری مشترك سر و كار داشته باشد.
به عقیده گروه تحقیق انجمن مدیریت ایران»، به‌طور كلی اصناف و گیلدهای تولیدی و تولیدكنندگان صنعتی تنها در شهرهای بزرگ متشكل می‌شدند. كشاورزان و صنعتگران روستایی از همان آغاز فاقد تشكل به مفهوم صنفی بوده‌اند. این ضعف در تشكل پذیری گروه كشاورزان و دامداران هنوز هم وجود دارد و به همین دلیل می‌توان گفت كه این گروه‌ها كمترین قدرت را در شاخص‌های ی و قانون‌گذاری كشور در تمامی اعصار داشته و دارند. این نكته باعث شده‌است كه برخی از تحلیلگران اوضاع اقتصادی و ی ایران، تشكل‌پذیری را در ایران تنها از تبعات شهرنشینی بدانند.
اصناف عموماً از طریق یك رئیس صنف معرفی می‌شدند و در هر منطقه مالیات‌های خود را یك كاسه كرده و یك‌جا به دولت می‌پرداختند. این ویژگی تشكل‌ها باعث می‌شد تا آنها در یك منطقه خاص از بازار متمركز گردند. البته تمركز یك صنف در یك منطقه بازار دلایل مهم دیگری نظیر امنیت به سهولت حمل و نقل و ارتباط بهتر با یكدیگر را نیز داشت. حرفه‌های صنعتی نظیر، برج سازان، فسازان، كفاشان، سراجان، كوزه‌گران، پارچه و چیت فروشان، خیاطان و سایر كارگران و استادان صنایع دستی، عموماً در كنار یكدیگر در بخشی از بازار فعالیت می‌كردند. اما رشته‌هایی نظیر: قنادان، طباخان، عطاران، میوه‌فروشان و سبزی‌فروشان كه غالباً نیازهای غذایی گروههای دیگر را تامین می‌كردند، هیچگاه متمركز نشدند.
و بالاخره این كه حمید كرمی» درباره زمینه‌ها و علل تشكیل اصناف به عنوان پدیده‌ای اجتماعی، موارد زیر را بر می‌شمارد:
1ـ نیاز مفرط برخی صاحبان مشاغل برای به‌دست آوردن حق انحصاری تولید و فروش كالاهای مورد نظر خود.
2ـ مطالبات ی برخی از دسته‌های پیشه‌ور شهری.
3ـ وظایف مذهبی و آیینی گروههای شهری و وم انجام آنها.
4ـ وم حفظ مهارت‌های شغلی و گسترش آنها در بین پیشه‌وران شهری.
واكاوی تاریخی- نظری صنف ومروری بر كاركردهای نظام صنفی كارهای كشاورزی / بخش دوم
كه , ,گیلدها ,اصناف ,تجاری ,حكومت ,خود را ,را در ,كه در ,برخی از ,با یكدیگر ,جوامع ماقبل صنعتی ,نیازهای جوامع ماقبل
درباره این سایت